โดย นิธิ เอียวศรีวงศ์
ในมติชนสุดสัปดาห์ วันศุกร์ที่ 19 ตุลาคม พ.ศ. 2555 ปีที่ 32 ฉบับที่ 1679 หน้า 30
นักข่าวทีวีช่องหนึ่ง เชิญผมให้สัมภาษณ์เรื่องโพล กี่สำนักๆ ล้วนบอกตรงกันว่า คนไทยไม่รังเกียจการคอร์รัปชั่น ขอแต่ให้ส่วนรวมได้ประโยชน์ หรือร้ายไปกว่านั้นตัวเองได้ประโยชน์ก็แล้วกัน
ผมคิดแล้วจึงตอบปฏิเสธ เพราะธรรมชาติของสื่อทีวีไม่อนุญาตให้พูดอะไรที่ซับซ้อนได้ แต่เรื่องนี้มันซับซ้อนกว่าการตีความง่ายๆ อย่างที่นักวิชาการบางคนชวนให้สังคมตระหนก
ผมจึงขออนุญาตกลับมาคุยเรื่องคอร์รัปชั่นสาธารณะกันใหม่ที่นี่อีกครั้ง ทั้งๆ ที่เพิ่งคุยไปไม่นานมานี้เอง
อันที่จริงคำตอบของคนไทยต่อสำนักโพลนั้นมีบริบท คือไม่ใช่ความเห็นลอยๆ แต่ไม่ค่อยมีใครพูดถึงบริบท
คนไทยบอกว่านักการเมืองขี้โกงก็รับได้ ขอให้ทำประโยชน์แก่ส่วนรวม (จะบอกว่าแก่ตนเองก็ได้ แต่ "ตน" ในที่นี้ไม่ใช่ปัจเจกบุคคล แต่หมายถึงกลุ่ม เช่น แก่ชาวนา, แรงงานอุตสาหกรรม, เมืองที่ตนอยู่ ฯลฯ)
ความเห็นนี้ตั้งอยู่บนสมมติฐานว่า นักการเมืองขี้โกงทั้งนั้นแหละ หรือว่าที่จริงผู้ปกครองก็ขี้โกงหรือเอารัดเอาเปรียบผู้ถูกปกครองทั้งนั้น ฉะนั้น ใครสักคนในบรรดาคนขี้โกงด้วยกัน ยังอุตส่าห์หันมาทำประโยชน์แก่ส่วนรวมบ้าง จึงน่าจะรับได้
ทัศนคติของคนไทยที่ว่านักการเมืองขี้โกงทั้งนั้น มิได้เกิดขึ้นด้วยการนึกฝันเองเอง แต่เกิดจากประสบการณ์ของคนไทยเอง แม้แต่นักการเมืองที่ได้ชื่อว่ามือสะอาด หรืออย่างน้อยไม่เคยมีข่าวอื้อฉาวว่าโกง เช่น คุณชวน หลีกภัย หรือ พลเอกเปรม ติณสูลานนท์ ก็จำต้องปล่อยให้นักการเมืองที่สนับสนุนตัวโกงโดยหลับตาเสียข้างหนึ่ง ไม่อย่างนั้นก็ดำรงตำแหน่งต่อไปไม่ได้
อันที่จริง ยังไม่มีนายกฯ ไทยสักคนที่เป็นประธานของ ครม. ซึ่งไม่โกงเลย แม้แต่นายกฯ ที่ทหารตั้งขึ้นมา ก็ต้องปล่อยให้ทหาร (ทั้งในและนอก ครม.) โกงตามสะดวกเป็นธรรมดา ... ทหารจะเสี่ยงชีวิตยึดอำนาจไปทำไมหรือครับ?
ในบริบทอย่างนี้ คนไทยตอบว่าโกงแล้วรู้จัก "แบ่ง" บ้างก็ดีกว่าโกงแล้วไม่รู้จักทำอะไรให้บ้านเมืองเลย จะผิดตรงไหนหรือครับ
แต่มีทัศนคติต่อนักการเมืองที่เลวมาก ใครที่แสวงหาตำแหน่งทางการเมือง ย่อมมีแรงจูงใจที่ไม่บริสุทธิ์ทั้งนั้น
นี่คือเหตุผลที่ในสมัยซึ่งการซื้อสิทธิขายเสียงยังแพร่หลายกว่าทุกวันนี้ คนไทยพร้อมขายเสียง ก็เอาเงินจากคนโกงเสียก่อนที่มันจะเอาเข้ากระเป๋ามัน ไม่น่าจะผิดศีลธรรมนัก แต่ในขณะเดียวกัน หากมีใครที่ผู้เลือกตั้งในเขตนั้นเห็นว่าเป็นคนดีสุจริตจริง เขากลับยอมไม่ขายเสียง เพื่อเลือกคนคนนั้นให้ได้
การซื้อเสียงนั้นตั้งอยู่บนความซื่อสัตย์สุจริตนะครับ ผู้ซื้อต้องเชื่อว่าผู้ขายเสียง (ส่วนใหญ่) ซื่อสัตย์พอจะนำส่งสินค้าให้จริงในคูหาเลือกตั้ง ถ้าคนไทยไม่มีศีลธรรมและขี้โกงกันทั่วหน้า การซื้อเสียงก็หมดไปนานแล้ว
(และมีพรรคการเมืองกับนักคิดจำนวนหนึ่งด้วยซ้ำ ที่อยากให้คนไทยขี้โกง เพื่อจะได้ไม่ต้องมีการซื้อเสียง)
คอร์รัปชั่นสาธารณะนั้นโบราณเรียกว่าฉ้อราษฎร์บังหลวง
ฉ้อราษฎร์คือเอาอำนาจจากตำแหน่งไปรีดนาทาเน้นราษฎรเพื่อเอาประโยชน์ใส่ตน ทำอย่างนี้คนไทยไม่ชอบแน่ และมีการร้องเรียนกันมาแต่โบราณแล้ว (ซึ่งมักไม่ค่อยได้ผล)
ส่วนบังหลวงหมายถึงการเม้มประโยชน์ของ "หลวง" ไปเป็นประโยชน์ส่วนตน ข้อนี้คนไทยไม่ค่อยรังเกียจนัก เพียงแต่ว่าสองอย่างนี้มันคาบเกี่ยวกัน เช่นเจ้าภาษีนายอากรจะเม้มส่วนเกินที่ต้องส่ง "หลวง" ให้ได้มาก ก็ต้องรีดจากราษฎรให้เต็มที่ จนอาจเกินกว่าที่กฎหมายกำหนดไว้
นักคิดผู้มีชื่อเสียงคนหนึ่งของไทยเคยบอกผมว่า ที่คนไทยไม่ใส่ใจกับการคอร์รัปชั่นก็เพราะเป็นการขโมยทรัพย์สินของ "หลวง" ซึ่งหมายถึงอะไรก็ไม่รู้ แต่ไม่ใช่ของคนไทยแน่ ดังนั้น จึงไม่รู้สึกเดือดร้อนอะไร
ข้อนี้ผมทั้งเห็นด้วยและไม่เห็นด้วย
ในภาคเหนือของไทย สิ่งที่เป็นสมบัติสาธารณะเขาเรียกว่า "ของหน้าหมู่" เช่น ป่า, ลำเหมือง, ที่ริมเขตป่าซึ่งไม่มีใครเป็นเจ้าของ, ฯลฯ อะไรที่เป็น "หน้าหมู่" นั้น ใครจะละเมิดเอาไปเป็นของตัวคนเดียวไม่ได้ เพราะคนอื่นจะประท้วงต่อต้านกันอย่างแข็งขัน
แสดงว่าอย่างน้อยคนไทยในภาคเหนือมีแนวคิดเรื่องสมบัติสาธารณะ ซึ่งตัวมีส่วนเป็นเจ้าของร่วมกับคนอื่น
ในภาคอีสาน ก็มีแนวคิดอย่างเดียวกันนี้ จะเรียกว่าอะไรผมก็ไม่ทราบ (บางคนบอกเรียกว่า "มูนมังสังขยา"-จริงหรือไม่ก็ไม่ทราบ) แต่มีกฎเกณฑ์และระเบียบที่ละเอียดลออเกี่ยวกับการใช้สมบัติสาธารณะต่างๆ มาก เช่น ที่บุ่งที่ทาม, บ่อน้ำสาธารณะ, ดอนปู่ตา ฯลฯ แสดงว่าคนอีสานมีสำนึกเกี่ยวกับสมบัติสาธารณะ และมีวัฒนธรรมประเพณีของการดูแลรักษาให้เป็นสมบัติส่วนรวมสืบไปอย่างแน่นหนาด้วย
ผมเชื่อว่าในภาคกลางและภาคใต้ ก็มีแนวคิดอย่างเดียวกันนี้ แต่จะเรียกว่าอะไรก็ไม่ทราบได้ หากไม่ได้เรียกว่า "หลวง" แน่นอน เพราะ "หลวง" มีความหมายเฉพาะถึง "รัฐบาล" หรือพระมหากษัตริย์
สาธารณสมบัติอย่างหนึ่งที่รู้จักกันดีของภาคกลางและใต้ก็คือวัด โดยเฉพาะวัดที่ราษฎรสร้างขึ้นในชุมชนของตนเอง ในนั้นมีสมบัติหลายอย่าง เช่น ถ้วยโถโอชาม, เสื่อสาด, เก้าอี้, กระโถน หรือแม้แต่กุฏิ ซึ่งชาวบ้านอาจยืมไปใช้ หรือเอาคนมาฝากให้อยู่วัดได้ "ของวัด" เหล่านี้ ชาวบ้านดูแลรักษาอย่างดีนะครับ รวมทั้งมีประเพณีความเชื่อคอยกำกับไว้อีกหลายอย่าง เช่น เชื่อว่าการขโมยของวัดเป็นบาปมหันต์กว่าขโมยของชาวบ้าน เป็นต้น
แต่ต่อมา "หลวง" ก็มายึดเอาสาธารณสมบัติเหล่านี้ไปเป็นของตนเองหมด เช่น วัดก็กลายเป็นสถาบันภายใต้การกำกับของคณะสงฆ์ซึ่งเป็นของ "หลวง" (อันไม่เคยมีมาก่อน) ดิน-น้ำ-ป่าซึ่งชาวบ้านเคยดูแลมาในฐานะที่เป็นสาธารณสมบัติก็มีกรมกองของ "หลวง" มายึดไปดูแลเอง
จึงเป็นไปไม่ได้ที่ชาวบ้านไทยจะมอง "หลวง" ว่าเท่ากับ "หน้าหมู่" อะไรที่เป็น "หลวง" ก็ของมึงหมด อะไรที่เป็นของกูเหลือแต่ลูกเมียและทรัพย์สินในบ้านเรือนเท่านั้น การ "บังหลวง" จึงไม่น่ารังเกียจแต่อย่างใด ในสมัยโบราณคือสมบัติของพระเจ้าแผ่นดิน ในสมัยใหม่คือของที่ขโมยไปแล้ว เพียงแต่มีคนไป "ขมาย" ของเหล่านั้นไปเป็นของตนเท่านั้น
ทั้งนี้ รวมถึงทรัพย์สมบัติใหม่ๆ ทั้งหลาย เช่น งบประมาณ, ตู้โทรศัพท์, คลื่นความถี่, ระบบราชการส่วนกลาง, ฯลฯ ล้วนเป็นของ "หลวง" ทั้งสิ้น ใครจะรู้สึกว่าเป็นของ "หน้าหมู่" ได้ล่ะครับ
และด้วยเหตุดังนั้น ความพยายามจะแก้ไขปรับปรุง จึงทำไม่ได้เพียงแต่นั่งเทศน์อย่างเดียว (โดยวิธีสร้างหลักสูตรโตแล้วไม่โกง หรือเที่ยวเทศน์วิธีพรหมทัณฑ์ในค่ายทหารก็ตาม) แต่มีอะไรที่เป็นรูปธรรมจะต้องทำไปพร้อมกันอีกหลายอย่าง
เช่น กระจายอำนาจ เพื่อคืนของ "หลวง" ให้กลายเป็นของ "หน้าหมู่" จริงในทางปฏิบัติ ประชาชนในท้องถิ่นต้องมีอำนาจจัดการดูแลและใช้ประโยชน์สาธารณสมบัติในท้องถิ่น โดยส่วนกลางอาจมีอำนาจในการถ่วงดุลได้ระดับหนึ่ง แต่ไม่ใช่ผู้ชี้ขาดแต่ผู้เดียว
การตรวจสอบก็อาจทำได้ง่ายขึ้น เพราะทำได้ในท้องถิ่นนั้นเอง แต่ในขณะเดียวกัน ก็มีช่องทางการตรวจสอบในส่วนกลาง เช่น ผ่านองค์กรอิสระทั้งหลายได้ด้วย รวมทั้งการเปิดเผยข่าวสารข้อมูลอย่างโปร่งใสแก่ทุกฝ่าย ทั้งในระดับท้องถิ่นและส่วนกลาง
ต้องมีกระบวนการหลากหลายชนิด ที่จะทำให้การกำหนด และดำเนินการนโยบายสาธารณะทุกระดับ ต้องทำโดยประชาชนมีส่วนร่วมมาแต่ต้น
ในการบริหารสาธารณสมบัติทุกชนิด ไม่มีของ "หลวง" มีแต่ของ "หน้าหมู่" แม้แต่การบริหารอะไรบางอย่างที่ต้องการความรู้เฉพาะด้าน กระบวนการบริหารก็เป็นลักษณะที่ประชาชนซึ่งเป็นเจ้าของ "จ้าง" ให้ผู้เชี่ยวชาญมาบริหาร แต่อำนาจในการตรวจสอบหรือตัดสินใจที่สำคัญยังเป็นของประชาชนอยู่ต่อไป
ไม่ปล่อยให้ผู้เชี่ยวชาญตัดสินใจแทน
นักวิชาการท่านหนึ่งเคยพูดว่า ฝรั่งเสียภาษีให้รัฐบาลอย่างเต็มใจ เพราะแน่ใจว่ารัฐบาลจะเอาเงินของตัวมาใช้เพื่อประโยชน์ของตัว เช่น ดูแลรักษาพยาบาลเมื่อยามเจ็บป่วย อุปถัมภ์ค้ำจุนเมื่อตัวแก่ชราลง ปราบปรามโจรผู้ร้ายเพื่อให้ตัวอยู่สบาย ให้การศึกษาแก่ตนเองและลูกหลาน ฯลฯ
ผมไม่ค่อยเชื่อหรอกว่าฝรั่งเสียภาษีอย่าง "เต็มใจ" ไม่อย่างนั้นเราคงไม่ได้ยินเรื่องการหลบภาษีของฝรั่งเป็นประจำอย่างนี้หรอก แต่ที่สำคัญกว่าเต็มใจหรือไม่ก็คือ ฝรั่งแน่ใจได้อย่างไรว่า รัฐบาลจะนำเงินของตัวมาใช้ให้เป็นประโยชน์แก่ตนเองด้วย คำตอบก็คือ เพราะเขาแน่ใจว่าเขามีอำนาจควบคุมรัฐบาลของเขาได้ล่ะสิครับ
คนไทยหลบภาษี (เหมือนฝรั่ง) แต่ไม่มีความแน่ใจแต่อย่างไรว่ารัฐบาลจะดูแลเขาไปจนตาย เพราะเราคุมรัฐบาลของเราไม่ได้จริง ความมั่นคงในชีวิตเป็นสิ่งที่ทุกคนต้องสร้างให้ตัวเอง ทั้งๆ ที่ส่วนใหญ่แล้ว ความมั่นคงในชีวิตนั้น เกิดขึ้นจากความไว้วางใจที่มีต่อสังคมต่างหาก (เช่น มีลูกหลานเยอะแยะในหมู่บ้าน อย่างไรเสียเขาคงไม่ทิ้งเราไปในตอนแก่ชรา)
แต่ในโลกสมัยใหม่ซึ่งสังคมเปลี่ยนไปแล้ว รัฐต้องเข้ามารับผิดชอบกับความมั่นคงในชีวิตของทุกคนแทนระบบและสถาบันตามประเพณี และในทางเศรษฐศาสตร์ ก็ถูกกว่าที่จะอำนวยความมั่นคงแบบรวมหมู่มากกว่าทำกันเป็นรายๆ ไป เช่น หลักประกันสุขภาพถ้วนหน้า ใช้เงินของสังคมน้อยกว่าปล่อยให้ทุกคนดูแลสุขภาพของตนและครอบครัวเอง
พูดอีกอย่างหนึ่งก็คือ ประชาธิปไตย (ซึ่งนอกจากต้องมีการเลือกตั้งแล้ว ยังต้องมีการบริหารที่เปิดช่องให้ทุกคนมีส่วนร่วม) นั่นแหละที่มีอำนาจในการต่อต้านคอร์รัปชั่น
อยากสู้กับคอร์รัปชั่นจึงต้องผลักดันประชาธิปไตย ไม่ใช่เพียงนั่งเทศนาศีลธรรม เพราะศีลธรรมก็มีเงื่อนไขอย่างเดียวกับสิ่งอื่นๆ ในโลก ในเงื่อนไขสิ่งแวดล้อมอย่างหนึ่ง ศีลธรรมย่อมเสื่อมโทรม ในเงื่อนไขสิ่งแวดล้อมอีกอย่างหนึ่ง ศีลธรรมกลับเข้มแข็งขึ้นได้ง่าย
____________________________________________________________________________________________
อย่าลืม ความเกี่ยวเนื่องของประเด็นนี้ จากบทความ พ.ค.2554
เอกชนเอือม"คอร์รัปชั่น"ฯ และ ดัชนีทุจริต คอร์รัปชั่นไทยฯ
http://botkwamdee.blogspot.com/2011/06/blog-post_06.html
.
